Ik hartje cliché

Weet je wat zo lekker is aan clichés? Ze zijn zo vaak gebruikt, dat we allemaal direct begrijpen wat er bedoeld wordt. Toch heeft niemand een goed woord over voor clichés. Waarom doen we allemaal zo lelijk over iets waar we allemaal dankbaar gebruik van maken? Ja, ook jij. Wedden?

Een jonge vrouw neemt het woord. In de zaal is geen lege stoel meer te bekennen. Achter haar een beeldscherm, van een formaat die in de bioscoop niet zou misstaan. Grofkorrelige foto’s van vroeger en haarscherpe beelden van kortgeleden wisselen elkaar af. Op elke foto is dezelfde man te zien, de tand des tijds heeft amper vat op hem gehad. Een actief leven samengevat in een slideshow van een minuutje. Zo te zien is het een man die plezier heeft in het leven. Maar nu is hij dood.

Die vrouw, dat is zijn dochter. Ze vertelt het verhaal van zijn leven, waar ze 35 jaar deel van heeft uitgemaakt. Straks gaan we haar vader begraven. En opeens zegt ze het: “Het is misschien een cliché, maar…”

Bam!
Uitgerekend dat ene zinnetje raakt me. Een verhaal zó uit het hart gegrepen en je dan verontschuldigen omdat je juist deze woorden hebt gekozen. De mensen uit de zaal merken haar gêne niet op. Ze hangen aan haar lippen. Het cliché mist z'n uitwerking niet: de zakdoeken komen massaal tevoorschijn. 

Ik kan me niet herinneren dat ik ooit heb nagedacht over clichés. Of dat ik me eraan stoorde. Of er überhaupt een mening over had. Tot voor kort dus. Opeens hoor ik ze overal, bij iedereen en vooral bij mezelf. Echt, ik hang van clichés aan elkaar.

Imagoprobleem
Ik zit daar niet mee, maar wie ik ook spreek, niemand heeft een goed woord over voor het cliché. Daar ga je toch geen artikel over schrijven? Saai, niet interessant, moet je niet willen, niet creatief en ga zo maar door. Het cliché heeft duidelijk een imagoprobleem. Maar als iedereen die een cliché gebruikt dood neervalt, dan is er geen mens meer op aarde.

We willen niet met, maar we kunnen ook niet zonder. Waarom doet iedereen zo lelijk over iets waar we allemaal zo dankbaar gebruik van maken? Tijd om op onderzoek uit te gaan.

Allo, allo
Ooit is het woord cliché voor het eerst gebruikt. In de tweede helft van de 18e eeuw, om precies te zijn. Het woord komt uit de Franse drukkerswereld: het is een drukplaat. De langs elkaar bewegende metalen platen maakten een geluid: klisjjj, klisjjj, klisjjj. Denk daar een zwaar Frans accent bij et voilà, daar heb je het woord cliché. Het tijdperk van de enkele en unieke exemplaren was definitief ten einde. De link naar taalzaken kwam in de 19e eeuw. Toen kreeg cliché ook de overdrachtelijke betekenis van ‘weinig origineel werk’ en ‘telkens terugkerende frasen’. Clicher vind je in de Franse taal nog steeds terug als werkwoord, het betekent afdruk maken.

Slappe hap
Terug naar anno nu. Ik start bij Wikipedia: “Beeldspraak die haar kracht is verloren door het vele gebruik ervan.’ Deze uitleg kom ik het meeste tegen op internet, in mijn zoektocht naar de betekenis van het woord cliché. Als je het zo bekijkt, is een cliché inderdaad iets dat je beter kunt vermijden. Maar deze uitleg is arbitrair: wanneer is de beeldspraak te vaak gebruikt en wie bepaalt of iets nog kracht heeft? En wanneer is iets krachtig of slappe hap? Daar laat niemand zich over uit.

De Dikke
Ik sla de Dikke van Dale er op na, daar heb ik toch iets meer vertrouwen in dan in alle zelfbenoemde deskundigen op internet. De Dikke geeft twee betekenissen:
• De eerste: drukvorm voor platen met negatieve tekening. Check, daar hebben we het hierboven al over gehad.
• De tweede: overbekende waarheid, al te vaak gebruikte uitdrukking; gemeenplaats, dooddoener. Tja. ook de Dikke blijft vaag. Want, hoe vaak is ‘al te vaak’? Maar met overbekende waarheid kunnen we meer.

Overbekende waarheid
Dat is ook wat vriendin de officier van justitie zegt als ik haar vraag of ze clichés gebruikt. “Clichés zijn bewezen waarheden, die door iedereen herkend worden. Ik gebruik ze daarom vaak en bewust in mijn requisitoiren, want dan weet iedereen waar ik het over heb. Eén van de clichés die ik vaak gebruik is ‘verandering komt in kleine stapjes’. Ik behandel voornamelijk zaken, waarin de mensen voorgeleid worden op verdenking van gruwelijke zaken. Ze hebben vaak te maken met persoonlijkheidsstoornissen, waarbij de kans op herhaling heel groot is. Ik moet de rechtbank overtuigen dat iemand opgesloten moet worden, in combinatie met vaak langdurige behandeling.”

Case closed wat mij betreft.

Een cliché is meer dan taal
Emeritus hoogleraar sociologie Anton Zijderveld heeft het fenomeen cliché onderzocht. De functie van het cliché gaat verder dan taal, concludeert Zijderveld. Nu wordt het interessant. Vind ik. Want een cliché is veel meer dan een stijlfiguur. Hij gaat uit van het cliché in de betekenis van gemeenplaats. Onze samenleving loopt gesmeerd met dank aan clichés. 

Ook gij, Brutus
Zuiderveld stelt dat er geen ontkomen aan is: wij mensen gebruiken onbewust allemaal clichés en we weten van nature hoe we er optimaal gebruik van kunnen maken. We zijn er dan ook heel goed in. Zo weten we dat een cliché-vraag om een cliché-antwoord vraagt. Draai de film van vandaag maar eens terug. Hoe vaak is aan jou gevraagd hoe het met je gaat? En, wat heb je geantwoord? De kans is vrij groot dat je ‘ja goed’ hebt gezegd. Ook al was dat niet helemaal eerlijk. Je hebt immers geen zin om het met iedereen te hebben over alles dat je bezighoudt. Ik in ieder geval niet.

Je kunt een poging doen om op een cliché-vraag een origineel antwoord te geven, maar je gesprekspartner zal je niet begrijpen en in verwarring raken. Probeer maar eens uit. Het is disruptief: je doet iets dat niet de bedoeling is. Je ontregelt. In het sociale verkeer niet erg functioneel. Tenzij je de boel op de kop wilt zetten, dan heb je hier een dikke tip.

Originaliteit wordt overgewaardeerd
Nog even over creatief en origineel zijn. Het lijkt erop dat de mensheid een enorme drang heeft om origineel te zijn. Dat is tegennatuurlijk. In het dagelijks leven moeten we kunnen vertrouwen op veronderstellingen en aannames. Het zijn de ongeschreven regels, de niet-gemaakte afspraken, waardoor we in staat zijn om samen te leven. In een gezin, in een straat, in een stad, in een samenleving. Dat zijn de gemeenplaatsen waar Zijderveld het ook over heeft. Zonder routines functioneert een samenleving niet. 

Saai redt levens
De routines die we ontwikkeld hebben, geven structuur. Dat is saai en voorspelbaar en dat is maar goed ook. Want als je bij elke handeling moet nadenken hoe je het deze keer weer eens gaat aanpakken, kom jij ’s morgens de deur niet uit. Of stel je voor dat we allemaal creatief gaan doen voor het stoplicht. De kans dat jij het gaat overleven is net zo groot als dat je de rest van je leven geen clichés meer gebruikt.

Zeg nooit holle frase tegen een cliché
Zo hebben we onderhand al een aantal aardige redenen om clichés te gebruiken, nietwaar? Maar ik kom toch weer even terug op de vraag wat een cliché nu precies is. In menig blog lees ik de boodschap dat je clichés moet vermijden. Bijvoorbeeld in personeelsadvertenties. Maar in die voorbeelden gaat het meestal over holle frases. En een cliché uitschelden voor holle frase, dat doet ons stijlfiguur geen recht. 

Een holle frase is namelijk een nietszeggende uitdrukking. Waar een cliché nog een functie heeft, zegt een holle frase helemaal niets. Mijn advies: als je niets wilt zeggen of niets te zeggen hebt, zeg dan niets. Voor iedereen wel zo fijn.

Dus
Mijn advies: gebruik clichés zo vaak je wilt. Ook in je teksten kan het helemaal geen kwaad. Wel even blijven nadenken natuurlijk. Maar kun je even geen betere woorden vinden om contact te maken, de boodschap over te brengen of je gevoel uit te drukken? Gebruik dan gewoon een cliché! Niets om je voor te schamen. Zeker niet op de begrafenis van je vader.

>> Hulp nodig bij het (her)schrijven van je teksten, al dan niet voorzien van clichés? Of zelf aan de slag met hulp via een schrijftraining? Bel of Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.me. 

/////////////////////
Bovenstaande heb ik niet allemaal zelf verzonnen. Voor dit artikel las ik:
- Clichés, smeerolie van de maatschappij – A. Zijderveld
- Onze Taal, jaargang 65